Ma leedahay fikrado isdil ah?

Waa maxay isdilku?
Is-dilku waa marka uu si badheedh ah uu qof naftiisa dhaawac ugu geysto ama uu naftiisa u geysto isaga oo doonaya in uu naftiisa soo afjaro, taasina ay u dhintaan.
Hay’adda caafimaadka adduunka ee WHO ayaa ku qiyaastay in 40-kii ilbiriqsiba hal qof uu isdilo. Caalamka, Is-dilku waa sababta afraad ee horseedka u ah dhimashada dhalinyarada da'doodu u dhaxayso 15 ilaa 29 sano.
Intaa waxaa dheer, xogta WHO waxay muujineysaa in 6 ka mid ah 100,000 qofba ay u dhintaan is-dilid gudaha Kenya.

Sideen ku ogaan karaa inuu qof khatar ugu jiro is-dilka?
Waxaa jira dhowr arrimood oo qofka ka dhigi kara inay u badan tahay inuu ka fikiro, isku dayo, ama u dhinto isdil. Kuwaas waxaa ka mid ah:

• Qofka isku dayay inuu isdilo waxay u badan tahay inuu mar kale sameeyo.
• Waayo-aragnimada rabshadaha iyo xadgudubka sida xad-gudubka carruurta, cagajuglaynta, rabshadaha ku salaysan jinsiga, colaadaha iyo dagaalka ayaa inta badan lala xiriiriyaa khatarta sii kordheysa ee niyad-jabka, walaaca iyo xaaladaha kale ee laga yaabo in qof uu yeesho khatar sare oo isdil ah.
• Cudurada dhimirka sida niyad-jabka iyo xanuunka laba-cirifoodka (dareenka oo aad u sarreeya) waxay keeni karaan qofka inuu la kulmo dareemo xooggan oo isku dhafan, oo ay ku jiraan dareenka rajo-la'aanta, oo laga yaabo inay xitaa sameeyaan iskuday isdil ah.
• Qofka la nool fikradaha isdilka waxay u badan tahay inuu doorto inuu isku dayo inuu is dilo haddii uu dareemo in lagu takooray helida caawinta iyo ka hadalka cudurka dhimirka.
• Murugada, dhaleeceynta, iyo niyad-jabka ayaa ku badan kuwa ku waayey qof ay jeclaayeen inay is-dilaan, taasoo kor u qaadeysa khatarta ah inay yeeshaan fikrado is-dilid ah.
• Aalkolada iyo isticmaalka daroogada sharci darrada ah waxay u horseedi karaan sare u kac maskaxeed iyo hoos u dhac saameyn ku yeelan kara fikradaha isdilka.
• La noolaanshaha jirro halis ah iyo xanuun joogto ah sida kansarka ama arthritis-ka, waa culeys shucuureed oo culus waxayna qofka ka dhigi kartaa inuu dareemo awood la'aan noloshiisa. Waxaa laga yaabaa inay dareemaan inay ku xayiran yihiin oo ay u horseedaan inay yeeshaan fikrado isdil ah iyo xitaa inay isku dayaan inay is dilaan si ay uga fogaadaan dareenka iyo xaaladda.
• Fikradaha wax u dhimaya waxay ku dhici karaan dadka qaarkood marka ay la kulmaan dhacdooyin nololeed, sida waayista qof ay jeclaayeen, halgan dhaqaale, qalbi jab ama furiin, cagajugleyn, ama wax ka qabashada dugsiga si liidata.

Maxay yihiin qaar ka mid ah calaamadaha digniinta isdilid?

• Isagoo ka hadlaya inay rabaan inay dhintaan ama ay is dilaan. Tusaale ahaan, "Waxaan jeclaan lahaa inaan dhintay".
• Ka hadlida dareenka rajo la'aanta iyo inaadan haysan sabab aad u noolaato.
• Qorshaynta ama baadhista siyaabaha ay u dhiman karaan ama naftooda u qaadan lahaayeen.
• Ka hadalka ku saabsan in aad xanuun badan hayso ama aad dareemayso xannibaad.
• Bixinta hantida gaarka ah ee muhiimka ah.
• Isagoo ka hadlaya dareenka inay culays ku yihiin dadka kale.
• Isbeddel muuqda oo ku yimaadda hab-dhaqanka sida hurdo badan, hurdo la'aan, gooni-goosadka ama ka fogaanshaha qoyska iyo asxaabta, korodhka isticmaalka khamriga iyo maandooriyaha, isbeddelka niyadda oo xad dhaaf ah, dareen la'aan ama taxaddar la'aan.
• Sagootinta asxaabta iyo qoyska sidii iyagoo aan dib u kulmi doonin.

Halkan ka akhri wax badan oo ku saabsan xaaladaha saamayn kara suurtogalnimada qofka inuu isku dayo inuu is-dilo iyo calaamadaha digniinta ee Xarunta Xakamaynta iyo Kahortagga Cudurrada (CDC). 

Khuraafaadka caanka ah ee ku saabsan isdilka.
Wada-hadallada ku saabsan is-dilka ayaa naadir ku ah bulshooyinka intooda badan, iyadoo dadka intooda badan ay xog khaldan ka hayaan. Qaar ka mid ah khuraafaadka caanka ah ee ku saabsan is-dilka waxaa ka mid ah:

Sawir muujinaya Xaqiiqooyin iyo khuraafaad ku saabsan isdilka

Sideed u caawin kartaa qof leh fikradaha isdilka?
Haddii qof aad garanayso uu ka fikirayo inuu is-dilo ama aad u fiirsato calaamadaha kor ku xusan, u fiirso iyaga, dhegayso, oo si dhab ah u qaado. U sheeg inaad danaynayso oo aanay keligood ahayn. Intaa waxaa dheer, waxaad ka caawin kartaa inaad ka hortagto is-dilid adigoo:

1. Weydiinta su'aalo toos ah: Ogow haddii ay ku fikirayaan inay soo afjaraan noloshooda, waxaad waydiin kartaa, "Ma ku fekereysaa inaad waxyeeleyso/disho naftaada?", Haddii ay ka fikireen siyaabaha ay isticmaali doonaan. Tani waxay kaa caawin doontaa inaad go'aansato haddii qofku ku jiro khatar degdeg ah iyo in kale iyo in kale.
2. Ilaalinta ammaankooda: Waxaad taas ku gaadhi kartaa adigoo xaddidaya gelitaanka qofka ee walxaha sida sunta cayayaanka, xadhkaha, ama walxaha fiiqan ee loo isticmaali karo isdil.
3. Ku dhiirigelinta inay caawimaad ka raadsadaan xirfadlaha caafimaadka dhimirka: Xirfadlayaasha caafimaadka dhimirka waxaa loo tababaray inay taageeraan oo caawiyaan dadka dhibaataysan. Haddii qofka aad jeceshahay uu ka caga jiidayo inuu booqdo mid, waxaad u soo bandhigi kartaa inaad u raacdo ballamahaaga.
4. U Naxariiso: La joogista iyaga, kula hadalka naxariista leh iyo dhegaysigooda waxay xasuusinaysaa in qof uu daneeyo iyaga.

Halkee laga heli karaa caawimo
La xidhiidh nambaradan soo socda haddii aad la kulanto cidhiidhi la xidhiidha caafimaadka dhimirka ama aad ka welwelsan tahay qof aad jeceshahay oo u baahan kara taageerada caafimaadka dhimirka.

(Faahfaahinta xiriirka hoose waxay diiradda saaraysaa u adeegida qaxootiga ku jira xeryaha kala duwan ee Kenya. Fadlan la xiriir isbitaalka kuugu dhow haddii aadan ku jirin xeryaha qaxootiga.)

1. In Kakuma 

2. In Dadaab:

Maqaalkan waxaa la sameeyay iyadoo taageero laga helayo Kooxda Shaqada Farsamo ee Caafimaadka Maskaxda iyo Cilmi-nafsiga (MHPSS) ee Xerada Qaxootiga Kakuma.

Haddii aad wax su'aalo ah qabtid, fadlan noogu soo qor bogga Julisha.Info Facebook, ama nagula sheekeyso WhatsApp-ka (+254110601820) Isniinta illaa Jimcaha laga bilaabo 08:00 subaxnimo illaa 5:00 galabnimo.